महाकुम्भ मेला(प्रयागराज) हिन्दू धर्मका पक्षधरहरूका लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण धार्मिक मेला हो, जसले कराेडाैं श्रद्धालुहरू(याे टिप्पणी तयार पार्दासम्म ५२ कराेड)लाई एकत्रित गरेकाे छ । १४४ वर्षपछि लाग्ने यस मेला आयोजनामा विभिन्न पक्षहरूको व्यवस्थित योजना र व्यवस्थापन आवश्यक हुन्छ, जसमा सुरक्षा, स्नान स्थान, शौचालय, वासस्थान, सरसफाइ, र भोजनका व्यवस्थाहरू महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्। यस पटकको महाकुम्भ मेला २०२५ को व्यवस्थापन निकै व्यवस्थित र दक्ष देखिएकाे प्रत्यक्षदर्शीहरूले बताए । भक्तजनहरूका अनुसार, यस मेला आयोजनामा निम्नलिखित प्रमुख व्यवस्थाहरू गरिएको थियो :
१. व्यवस्थापकीय पक्ष:
महाकुम्भ मेलामा व्यवस्थापकीय पक्ष निकै चुनौतीपूर्ण हुन्छ। कराेडाैं मानिसहरूको आगमन र उनीहरूको व्यवस्थापनका लागि एक मजबूत प्रशासनिक संरचना बनाउनु पर्ने हुन्छ ।
सम्पूर्ण मेला क्षेत्रको योजना: महाकुम्भ मेला २०२५ मा विशेष ध्यान दिइएको पक्ष भनेको मेला क्षेत्रको उचित योजना र समुचित संरचना बनेकाे थियो । मुख्य स्नान स्थानहरू र ती स्थानसम्म भक्तजनहरूको सहज पहुँचका लागि मार्गदर्शन र चिन्हहरूको व्यवस्था गरिएको थियो।
( तस्बिर : नेपाली पत्रकार सम थापा भारद्वाज परिवार सहित महाकुम्भमा)
प्रवेश र पार्किङ: मेला क्षेत्रमा प्रवेश र पार्किङ व्यवस्थापनको लागि विशेष सुरक्षासम्बन्धी विभिन्न उपायहरू गरिएका थिए। नयाँ पन्थीघर र गाडी पार्किङ स्थलहरू राखिएको थियो, जसले यातायातको चापलाई सहज बनायो।
स्थानीय प्रशासन र सरकारी निकायहरूको समन्वय: विभिन्न सरकारी निकायहरू जस्तै केन्द्रीय सरकार, प्रदेश सरकार, स्थानीय प्रशासन, पुलिस, स्वास्थ्य सेवाहरू र अन्य आपतकालीन सेवा संस्थाहरूले समन्वय गरेर मेला स्थलमा राम्राे व्यवस्थापन गरिरहेका थिए।
२. कडा सुरक्षा व्यवस्थापन:
महाकुम्भ मेलामा सुरक्षा प्रमुख चुनौती हो, जसको लागि व्यापक सुरक्षा व्यवस्थापन गर्न जरूरी हुन्छ ।
पुलिस र सुरक्षा बलहरूको प्रचुर मात्रामा तैनाती: यस पटक महाकुम्भ मेला २०२५ मा ५०,००० भन्दा बढी पुलिस र सुरक्षा बलका सदस्यहरूको तैनाती गरिएको थियो। अतिरिक्त सुरक्षा बलहरू, जस्तै अर्धसैनिक र आपतकालीन सुरक्षाका विशेष टोलीहरू पनि उपलब्ध थिए।
भीड नियन्त्रण: भिडको व्यवस्थापन गर्न उच्च प्रविधिका उपकरणहरू जस्तै ड्रोन, सीसीटीभी क्यामेरा, र संचार नेटवर्कहरू प्रयोग गरिएका थिए। क्यूलाइनहरू, बैरिकेड्स र प्रमुख स्थानहरूको मापदण्डलाई ध्यानमा राखेर भीडको व्यवस्थापन गर्न प्रयास गरिएको थियो।
आपतकालीन सेवाहरू: आपतकालीन स्थिति सम्भावित भएको अवस्थामा विशेष एम्बुलेन्स, रेस्क्यू टीम, र प्राथमिक उपचार केन्द्रहरूको तयारी थियो।
३. स्नान स्थान:
महाकुम्भ मेला २०२५ मा स्नानको महत्व विशेष रूपमा जोडिएको थियो, जसका लागि निम्नलिखित व्यवस्थाहरू गरिएका थिए:
स्नान स्थलहरूको व्यवस्थित बनावट: प्रमुख नदीहरूमा स्नानका लागि व्यवस्थापन गरिएका स्थलहरू व्यापक र स्वच्छ बनाइएका थिए। प्रत्येक स्नान दिनको लागि प्रमुख स्नान स्थानहरूमा उपयुक्त व्यवस्था गरिएको थियो।
स्वच्छता र सुरक्षा: स्नानका स्थानमा स्वच्छता सुनिश्चित गर्न दैनिक सफाई र स्नान पछि पवित्र जलको रिफ्रेश व्यवस्थाका लागि स्थानहरू राखिएका थिए।
भीड र सुरक्षा: स्नान स्थानहरूमा भारी भीडलाई नियन्त्रण गर्नका लागि सुरक्षाका उपायहरू कडा गरिएका थिए। प्रमुख स्नान स्थानमा सुरक्षा गार्डहरू, बैरिकेड्स र चेक प्वाइन्टहरूको व्यवस्था गरिएको थियो।
४. भोजन व्यवस्थापन:
महाकुम्भ मेलामा लाखौं भक्तजनहरूको लागि भोजन व्यवस्था महत्वपूर्ण थियो। यस पटकको महाकुम्भ मेला २०२५ मा निम्नलिखित व्यवस्थाहरू गरिएको थियो:
सामूहिक भोजन शिविरहरू: भक्तजनहरूलाई समयमै भोजन उपलब्ध गराउने उद्देश्यले विभिन्न स्थानहरूमा सामूहिक भोजन शिविरहरूको व्यवस्था गरिएको थियो। यो व्यवस्थाले मेला स्थलमा राम्रो पनिड़ व्यवस्था सुनिश्चित गरेको थियो।
स्वच्छ र पोषणयुक्त भोजन: भोजनको गुणवत्ता र पोषणको विशेष ध्यान राखिएको थियो, ताकि भक्तजनहरूलाई उचित आहार प्राप्त होस्। साथै, स्थानीय सामग्री र परम्परागत भोजन विकल्पहरू उपलब्ध गराइएका थिए।
अस्थायी खाद्यान्न स्टलहरू: मेला क्षेत्रको विभिन्न भागहरूमा अस्थायी खाद्यान्न स्टलहरू राखिएका थिए जसले विभिन्न प्रकारका खाद्य सामग्री उपलब्ध गराउँथे।
५. सरसफाइ व्यवस्थापन:
महाकुम्भ मेला एक ठूलो जनसङ्ख्याको जमघट हो, जसका कारण स्वच्छता व्यवस्थापन अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। यस पटक महाकुम्भ मेला २०२५ मा निम्नलिखित सरसफाइ व्यवस्थाहरू थिए:
स्वच्छता र कचरा व्यवस्थापन: स्नान स्थल र मुख्य स्थानहरूको नियमित सफाई र कचरा संकलनका लागि विशेष टोलीहरू तैनात गरिएको थियो। कचरा संकलनका लागि विभाजन गरिएको स्थान र कचरा ब्यागहरू राखिएका थिए।
सार्वजनिक स्थानहरूको सफा: मेला क्षेत्रका सार्वजनिक स्थानहरूलाई सफा राख्नको लागि सफाई कर्मचारीहरूको ठूलो संख्या तैनात गरिएको थियो।
पानी र जल आपूर्ति: मेला क्षेत्रका सबै स्थानहरूमा पर्याप्त पानी आपूर्ति सुनिश्चित गरिएको थियो।
६. शौचालय र वासस्थान व्यवस्थापन:
महाकुम्भ मेलामा शौचालय र वासस्थानको व्यवस्थापन अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ, ताकि भक्तजनहरूलाई कुनै असुविधा नहोस्।
पोर्टेबल शौचालयहरूको व्यवस्था: पर्याप्त पोर्टेबल शौचालयहरू मेला स्थलमा राखिएका थिए, जसको नियमित सफाई र रखरखावको व्यवस्था गरिएको थियो।
सार्वजनिक शौचालयहरूको सफाई: मुख्य स्नान स्थानहरू र महत्वपूर्ण स्थानहरूमा शौचालयहरूको सफाई र उचित जल आपूर्ति सुनिश्चित गरिएको थियो।
वासस्थान व्यवस्थापन: अस्थायी आवास र पन्थीघरहरूको व्यवस्थापन मेला क्षेत्रभरि गरिएको थियो। भक्तजनहरूको आवासको सुविधा र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न अस्थायी कक्षहरूको व्यवस्थापन गरिएको थियो।
७. सहभागी देशहरू:
महाकुम्भ मेला केवल भारतका श्रद्धालुहरूको लागि मात्र होइन, विश्वभरिका विभिन्न देशहरूका नागरिकहरूका लागि पनि एक विशेष धार्मिक मेला हो। यस मेला २०२५ मा निम्नलिखित देशका नागरिकहरू सहभागी थिए:
नेपाल, बंगलादेश, पाकिस्तान, भुटान, अफगानिस्तान: दक्षिण एशियाका यी देशहरूका हिन्दू धर्मावलम्बीहरू महाकुम्भ मेलामा सहभागी थिए ।
श्रीलंका, मलेसिया, थाइल्याण्ड: अन्य दक्षिण एशियाली देशहरूका नागरिकहरू पनि महाकुम्भ मेलामा सामेल भए।
अमेरिका, क्यानडा, युरोप, अफ्रिका: पश्चिमी देशहरूका हिन्दू धर्मावलम्बी र अन्य समुदायहरू पनि महाकुम्भ मेलामा सहभागी थिए।
८. सकारात्मक पक्ष:
धार्मिक एकता: महाकुम्भ मेला विभिन्न जाति, धर्म र समुदायका मानिसहरूलाई एकत्रित गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ।
आर्थिक लाभ: मेला स्थलमा पर्यटन र व्यापारका अवसरहरू सिर्जना भएको छ, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई प्रोत्साहन दिएको छ।
संस्कृति र परंपरा संरक्षण: महाकुम्भ मेला हिन्दू धर्मको सांस्कृतिक र धार्मिक परंपरालाई जिवित राख्ने एक महत्वपूर्ण माध्यम हो।
९. नकारात्मक पक्ष:
भीडको व्यवस्थापन: लाखौं मानिसहरूको एकत्रित हुँदा व्यवस्थापनमा केही कठिनाइहरू देखा पर्दछन्, जसले दुर्घटना र असुविधा निम्त्याउन सक्छ।
स्वास्थ्य र सफा पानीको व्यवस्था : भीड र मल्टिमीडिया सुविधाहरूको अभावका कारण स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छ। यस मेलामा भागदौडका कारण कम्तीमा ३६ जनाको मृत्यु भएको अनुमान छ । साथै मृतकहरूका आफन्तले लाश समेत नपाएकाे गुनासाे गरेका छन् । यस बारेमा छानबिन जारी रहेकाे भारत सरकारले बताएकाे छ ।
सुरक्षा चुनौतीहरू: यति ठूलो भिडको कारण सुरक्षामा चुनौती थपिएको हुन्छ, र आपतकालीन परिस्थितिहरूको व्यवस्थापनमा केही गडबडी हुन सक्छ।
निष्कर्ष:
महाकुम्भ मेला २०२५ को सुरुवात पुस २९, २०८१ (जनवरी १३, २०२५) मा भएको थियो र यसको समापन फागुन १४, २०८१ (फेब्रुअरी २६, २०२५) मा हुने अपेक्षा गरिएको छ। महाकुम्भ मेला २०२५ को व्यवस्थापन यसपटक निकै सुधारिएको र व्यवस्थित देखियो। यद्यपि, भव्यता र विशालतालाई ध्यानमा राख्दै केही व्यवस्थापन चुनौतीहरू अवश्यम्भावी थिए। श्रद्धालुहरूको सुरक्षित र सहज अनुभवको लागि सरकार र प्रशासनले राम्रो काम गरे, र यस मेला विश्वभरका हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको एकता र सांस्कृतिक धरोहरको उत्सव बन्यो।
2025-03-14-09-03-58.jpeg)
2025-03-14-09-03-14.jpeg)
प्रतिकृया दिनुहोस