काठमाडौं । तिब्बतका धार्मिक गुरु ११औं दलाई लामाका चिनियाँ उत्तराधिकारी पञ्चेन लामालाई नेपाल ल्याउने विवादास्पद प्रयास नेपाल सरकारका प्रमुख अधिकारीहरूको दबाबका कारण असफल भएको छ । लुम्बिनी विकास कोषका विवादास्पद उपाध्यक्ष ल्हारक्याल लामाले पञ्चेन लामालाई नेपाल ल्याएर विशेष पूजा र छलफल गर्ने योजना बनाएका थिए, तर सरकारको विभिन्न निकायका हस्तक्षेपका कारण यो प्रयास रोकियो ।
ल्हारक्याल लामाले २०८१ सालको मंसिर २७ गते चीनका धार्मिक गुरु पञ्चेन लामालाई नेपाल ल्याउने तयारी गरेका थिए । उनले लुम्बिनीमा डेढ घण्टा विशेष पूजा र काठमाडौंको याक एण्ड यति होटलमा “नानहाई बौद्धिजम राउन्ड टेबल’’ छलफल आयोजना गर्ने योजना बनाएका थिए । यसमा २० वटा देशका धर्मगुरुहरूलाई आमन्त्रित गर्ने योजना थियो । यद्यपि, नेपाल सरकारको उच्च अधिकारीहरूको विरोधका कारण पञ्चेन लामाको नेपाल भ्रमण रोकियो ।
पञ्चेन लामा को हुन् ?
पञ्चेन लामा १४औं दलाई लामाका चिनियाँ उत्तराधिकारीको रूपमा चिनिएका छन् । दलाई लामाले आफ्नो उत्तराधिकारीको घोषणा गरेका छैनन्, तर चीनले ग्यात्सेन नोर्बुलाई पञ्चेन लामाका रूपमा नियुक्त गरेको छ । यस घटनाले ठूलो विवाद उत्पन्न गरेको छ, खासगरी पश्चिमी देशहरूमा । चीनको कम्युनिस्ट पार्टीले पञ्चेन लामालाई दलाई लामाको विकल्पका रूपमा अघि बढाइरहेको आरोप छ । तिब्बतका बौद्ध धर्मका प्रमुख लामा—दलाई लामा र पञ्चेन लामा—दुबैको धर्मगुरुका रूपमा प्रतिष्ठा छ, र यी दुवै धार्मिक व्यक्तिहरूको भूमिका तिब्बतको संस्कृति र धर्ममा अत्यधिक प्रभावशाली मानिन्छ ।
पञ्चेन लामा सन् १९९५ देखि चीनद्वारा नियुक्त ग्यात्सेन नोर्बु हुन् । यसअघि पञ्चेन लामाका अन्य अवतारहरू इतिहासमा रहेका छन् । पञ्चेन लामालाई चीनले तिब्बतका जनतासँग जोडिएको र तिब्बतका बौद्ध सम्प्रदायको एक प्रमुख प्रतिनिधि मान्ने गरेको छ, जबकि दलाई लामालाई तिब्बतको राजपरिवारसँग जोडिएको मानिन्छ ।
पञ्चेन लामा नेपाल आउन
रोकिएको कारण
पञ्चेन लामाको नेपाल भ्रमणको प्रयास नेपाल सरकारका उच्च अधिकारीहरू सहमत हुन नसकेर रोकिएको हो । नेपाल सरकारका प्रमुख अधिकारीहरू—गृह मन्त्री रमेश लेखक, सांस्कृतिक, पर्यटन र नागरिक उड्डयन मन्त्री बद्री पाण्डे, र प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली — को निर्णयका कारण पञ्चेन लामाको भ्रमण रोकिएको हो । नेपाल सरकारले चीनसँग “एक चीन“ नीतिको पालन गर्दै धार्मिक र भूराजनीतिक संवेदनशीलताका कारण पञ्चेन लामाको आगमनलाई अस्वीकार गरेको हो । गृह मन्त्री रमेश लेखकले चीनको राजदूतसँग वार्ता गरेर पञ्चेन लामालाई नेपाल नआउन आग्रह गरेका थिए । यस निर्णयको कारण धार्मिक र भूराजनीतिक विवाद उत्पन्न हुन सक्ने सम्भावना बताइएको थियो । यसअघि थाइल्यान्ड भ्रमणमा पनि पञ्चेन लामा विवादमा परेका थिए, र नेपाल सरकारले यसलाई ध्यानमा राखेर उनलाई नेपाल नआउन भनेको थियो ।
ल्हारक्याल लामाको भूमिका
ल्हारक्याल लामा, जो नेपालमा विभिन्न राजनीतिक दलहरूबाट बढी नै प्राथमिकता पाएका विवादास्पद व्यक्ति हुन्, पञ्चेन लामाको भ्रमणको मुख्य आयोजक थिए । उनले विगतमा दलाई लामालाई नेपाल ल्याउने प्रयास समेत गरेका थिए, जसका कारण उनी विवादमा परेका थिए । ल्हारक्याल लामाको नेतृत्वमा नेपालले यस प्रकारका धार्मिक र भूराजनीतिक विवादको सामना गरिरहेको छ ।
ल्हारक्याल लामा धनको बलमा माओवादी केन्द्र, एमाले र कांग्रेस जस्ता प्रमुख दलहरूसँग निकट रहेका छन् र धेरैजसो सरकारको निर्णय प्रक्रिया र राजनीतिक गतिविधिमा उनको भूमिका रहेको चर्चा गरिन्छ । उनी एक धार्मिक नेता र राजनीतिक व्यक्तिको रूपमा जबर्जस्ती स्थापित हुन खोजिरहेका छन्, जसका कारण उनका कार्यहरू प्रायः विवादास्पद हुने गरेका छन् ।
नेपाल र चीनको सम्बन्ध
नेपालले चीनसँग “एक चीन’’ नीतिको पालन गर्दै आएको छ, जसले गर्दा दलाई लामा र पञ्चेन लामाको भ्रमणलाई विवादास्पद बनाउँछ । यस नीतिको पालन गर्दा नेपालले तिब्बतका धार्मिक गुरुहरूको नेपाल आगमनलाई अस्वीकार गरेको छ । नेपालले तिब्बतको समस्यामा संलग्न हुने र कुनै पनि भूराजनीतिक दबाब नपर्ने सुनिश्चित गर्न धार्मिक संवेदनशीलतामा सन्तुलन राख्नुपर्ने आवश्यकता देखेको छ ।
नेपालले चीनसँगको सम्बन्धमा ध्यान पु¥याउँदै दलाई लामा र पञ्चेन लामालाई नेपाल ल्याउन रोक लगाउने निर्णय लिएको सरकारी अधिकारीहरु बताउछन् । यसले नेपाललाई भूराजनीतिक संवेदनशीलतामा उल्झनमा नपर्ने र धार्मिक विवादहरूबाट टाढा राख्ने उद्देश्य राख्दछ ।
भविष्यमा यस्ता गतिविधिहरूको जोखिम
ल्हारक्याल लामा भविष्यमा दलाई लामा र पञ्चेन लामाको नेपाल भ्रमणको आयोजनामा समन्वय गर्दै विवादास्पद गतिविधिहरू गर्न सक्नेछन् । यसले नेपालको भूराजनीतिक स्थिति र धार्मिक तटस्थतामा थप चुनौती बनाउने सम्भावना रहेको छ । नेपालले यस्ता धार्मिक गतिविधिहरूलाई सरकारको नीति र कूटनीतिक सन्तुलनमा ध्यान दिँदै संचालन गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसका लागि सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले विवादास्पद घटनाहरूको सूक्ष्म निगरानी गर्न आवश्यक छ, ताकि नेपाललाई भूराजनीतिक र धार्मिक विवादबाट बचाउन सकियोस् ।
निष्कर्ष
नेपालले धार्मिक र भूराजनीतिक संवेदनशीलताद्वारा पञ्चेन लामाको भ्रमणलाई रोक्दै, भविष्यमा यस्ता गतिविधिहरूको सन्तुलन र सरकारको सम्वेदनशीलता कायम राख्नुपर्ने आवश्यकता छ । यसले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा विभिन्न पक्षसँगका सम्बन्धहरूलाई सशक्त बनाउने अवसर दिन्छ, तर एक चीन नीतिको पालन गर्दा धर्म र राजनीति बीचको सन्तुलन महत्वपूर्ण रहन्छ । (साँघु साप्ताहिक, २०८१ पुस १५)
प्रतिकृया दिनुहोस