नेपालले लामो समयदेखि आफ्नो विदेश नीतिमा तटस्थता (neutrality) कायम गर्दै आएको छ। भारत र चीन जस्ता दुई ठूला छिमेकीहरूसँग मित्रवत् र शान्तिपूर्ण सम्बन्ध राख्दै आएको नेपालले पाँच शान्ति सिद्धान्तहरू-पञ्चशील (Panchsheel)-लाई आफ्नो परराष्ट्र नीतिको आधार बनाएको छ। यी पाँच सिद्धान्तहरू हुन्:
एकअर्काको सार्वभौमिकताको सम्मान (mutual respect for sovereignty)
आक्रमण नगर्ने (mutual non-aggression)
आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने (mutual non-interference)
समानता र पारस्परिक लाभ (equality and mutual benefit)
शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व (peaceful coexistence)
छरितो र सस्तो उपायहरू अपनाउँदै-विशेषगरी डिजिटल सुरक्षा र विपत् तयारीमा ध्यान केन्द्रित गर्दै-नेपालले आफ्नो सार्वभौमिकता सुरक्षित राख्न सक्छ, तटस्थ नीति कायम राख्न सक्छ, र भविष्यका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बन्न सक्छ।
यस नीतिले नेपाललाई दशकौँसम्म स्वतन्त्र, सन्तुलित, र शान्तिपूर्ण राष्ट्रको रूपमा चिनाएको छ। तर आजको विश्व परिवेश द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेका कारण नयाँ प्रश्नहरू उठिरहेका छन्:
के नेपालले आगामी दिनहरूमा पनि सफलतापूर्वक तटस्थता कायम राख्न सक्छ ?
के सुरक्षा क्षेत्रलाई आधुनिक बनाउनु आवश्यक छ, जुन विकासोन्मुख मुलुकका लागि आर्थिक रूपमा चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ?
यस निबन्धमा ती सवालहरूको उत्तर दिइँदै नेपालका लागि उपयुक्त बाटोको प्रस्ताव गरिएको छ।
१. नेपालको तटस्थ नीति: एक बलियो पक्ष
नेपालको तटस्थ परराष्ट्र नीतिले निम्न लाभहरू दिएका छन्:
भारत र चीन दुवैसँग सन्तुलित र मित्रवत् सम्बन्ध।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा शान्तिप्रिय, गैर-संलग्न राष्ट्रको छवि।
कुनै पनि सैन्य गठबन्धन वा क्षेत्रीय संघर्षबाट टाढै रहन सक्ने स्थिति।
तर आजको युगमा सुरक्षा चुनौतीहरू केवल युद्ध मैदानमा सीमित छैनन्। Cyber-attacks, misinformation campaigns, debt diplomacy, र AI-driven surveillance जस्ता नयाँ प्रविधिहरूले परम्परागत अवधारणालाई चुनौती दिएका छन्।
यस सन्दर्भमा तटस्थता कायम राख्नु भनेको निष्क्रिय रहनु होइन। बरु, रणनीतिक चेतना, सतर्कता र सक्रिय कूटनीति आवश्यक हुन्छ।
२. के नेपालले सुरक्षा संयन्त्रलाई आधुनिक बनाउनु पर्छ ?
नेपालजस्तो सानो देशका लागि ठूलो सैन्य बल आवश्यक नहुन सक्छ, तर आधुनिक सुरक्षा प्रणालीको आवश्यकता अब अपरिहार्य भएको छ। आजको सन्दर्भमा सुरक्षा भन्नाले तलका पक्षहरू समावेश हुन्छन्:
Cybersecurity: सरकारी सूचना, बैंकिङ प्रणाली र संचार संरचनालाई सुरक्षित बनाउने।
Digital surveillance: सिमाना निगरानी, विपद् व्यवस्थापन, र पर्यावरणीय जोखिमहरू पहिचान गर्न।
AI-based early warning system: खतरा समयमै पत्ता लगाई चाँडो प्रतिक्रिया दिने।
Disaster response preparedness: नेपालजस्तो विपद्-सम्वेदनशील देशका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण पक्ष।
यी पक्षहरूमा सुधार गर्न ठूलो बजेटको आवश्यकता पर्दैन। स्मार्ट योजना, प्राथमिकता आधारित लगानी, र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी मार्फत सम्भव छ।
३. अन्य देशहरूबाट सिक्न सकिने पाठहरू
सिङ्गापुर (Singapore)
सानो भूभाग र सीमित स्रोतसाधन हुँदाहुँदै पनि सिङ्गापुरले cybersecurity, smart governance, र public-private partnership मा उत्कृष्टता हासिल गरेको छ।
फिनल्यान्ड (Finland)
रूससँग सीमा जोडिएको भए पनि फिनल्यान्डले तटस्थता कायम राख्दै सशक्त नागरिक सुरक्षा, डिजिटल सुरक्षा, र सूचना-प्रविधिमा जनसाधारणको सशक्तीकरणमा जोड दिएको छ।
भूटान (Bhutan)
नेपालजस्तै हिमाली राष्ट्र, जसले सैन्य सन्तुलनको साटो सतत विकास, कूटनीतिक सन्तुलन र सांस्कृतिक पहिचान मार्फत आफ्नो स्वायत्तता कायम राखेको छ।
नेपालले यस्ता देशहरूको अनुभवबाट प्रेरणा लिएर आफ्नो सुरक्षा अवधारणालाई सन्तुलित रूपमा विस्तार गर्न सक्छ।
४. नेपालका लागि उपयुक्त मार्गचित्र
तटस्थता कायम राख्दै रणनीतिक जागरूकता बढाउने
कुनै पनि सैन्य गठबन्धनमा संलग्न नहुनु ।
सबै राष्ट्रसँग सन्तुलित, पारदर्शी र सम्मानजनक सम्बन्ध कायम गर्नु ।
सुरक्षा संयन्त्रलाई स्मार्ट र डिजिटल बनाउने
Cybersecurity मा लगानी गर्दै सरकारी डाटा सुरक्षित राख्ने।
Smart surveillance उपकरणहरू (जस्तै drones) सिमाना निगरानी र विपत् व्यवस्थापनमा प्रयोग गर्ने।
Satellite सूचना प्रणाली र disaster early warning प्रणाली विकास गर्ने।
Public–Private Partnership को प्रवर्द्धन
निजी क्षेत्र (जस्तै IT, Telecom, Banking) सँग सहकार्य गर्दै डिजिटल सुरक्षा सुदृढ गर्ने।
सरकारी सेवाहरूमा e-governance को प्रवर्द्धन गर्ने।
मानव संसाधन विकासमा लगानी
विश्वविद्यालय र तालिम केन्द्रहरूमा cybersecurity, AI, digital policy studies समावेश गर्ने।
प्रविधि-प्रशिक्षित नयाँ पुस्ताका सुरक्षा विज्ञहरू उत्पादन गर्ने।
५. निष्कर्ष: तटस्थता र सुरक्षा एकसाथ सम्भव छन्
नेपालको तटस्थ नीति कमजोरी होइन-यो एउटा दूरदर्शी र शान्तिपूर्ण रणनीति हो। तर आजको जटिल यथार्थमा, तटस्थता मात्र पर्याप्त छैन। त्यसलाई मजबुत बनाउन सुरक्षा संयन्त्रको आधुनिकीकरण, डिजिटल जागरूकता, र रणनीतिक सहभागिता आवश्यक छ।
छरितो र सस्तो उपायहरू अपनाउँदै-विशेषगरी डिजिटल सुरक्षा र विपत् तयारीमा ध्यान केन्द्रित गर्दै-नेपालले आफ्नो सार्वभौमिकता सुरक्षित राख्न सक्छ, तटस्थ नीति कायम राख्न सक्छ, र भविष्यका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बन्न सक्छ।
शान्ति र सुरक्षा छुट्टाछुट्टै होइनन्-यी एउटै सिक्काका दुई पाटो हुन्। सुरक्षित नेपाल नै साँचो अर्थमा तटस्थ र स्वतन्त्र नेपाल हो।
(लेखक परिचय: ब्रिगेडियर जनरल लोकबहादुर थापा मगर (अवकाश प्राप्त), नेपाली सेना दक्षिण एशियाली भू-राजनीति तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका अनुसन्धानकर्ता हुनुहुन्छ। उहाँले अमेरिका, युरोप, जापान, सिङ्गापुर, भारत, मध्यपूर्व तथा अफ्रिकासम्मका थुप्रै मुलुकहरूको भ्रमण गर्नुभएको छ। उहाँसँग सम्पर्क गर्न चाहनुहुन्छ भने: फोन: +९७७ ९८५१०७३४७७; इमेल: [email protected]_
प्रतिकृया दिनुहोस