आजको युगमा युद्ध केवल बन्दुक, ट्याङ्क र लडाकु विमानबाट मात्र लडिँदैन। आधुनिक युद्ध प्राविधिक रूपमा धेरै उन्नत भइसकेको छ। यस युद्धलाई बुझ्न चीनको सैन्य संगठन, विशेष गरी People’s Liberation Army (PLA) को अध्ययन गर्नु आवश्यक छ। PLA अहिलेको समयमा छ वटा प्रमुख क्षेत्रमा युद्ध लड्न सक्षम छ: स्थल (Land), आकाश (Air), समुद्र (Sea), साइबर (Cyber), अन्तरिक्ष (Space) र विद्युतीय स्पेक्ट्रम (Electromagnetic Spectrum)। यी सबै क्षमताहरू चीनलाई आधुनिक युद्धमा शक्तिशाली बनाउँछन्।
PLA को संरचना
सन् २०२५ को अप्रिल १९ मा भएको ठूलो सुधारपछि PLA को संरचना थप संगठित र प्रविधिमा आधारित बनाइएको छ। हाल यसको प्रमुख भागहरू निम्न प्रकार छन्:
पाँचवटा संयुक्त थियेटर कमाण्डहरू (Theater Commands): पश्चिमी थियेटर कमाण्ड
पूर्वी थियेटर कमाण्ड
उत्तरी थियेटर कमाण्ड
दक्षिणी थियेटर कमाण्ड
केन्द्रीय थियेटर कमाण्ड
यी सबै क्षेत्रीय सुरक्षा आवश्यकताअनुसार डिजाइन गरिएका छन्।
चारवटा प्रमुख सेवा शाखाहरू (Services):
स्थल सेना (Ground Force) – स्थल युद्धका लागि
नौसेना (Navy) – समुद्री सुरक्षा र युद्धका लागि
वायु सेना (Air Force) – आकाशमा नियन्त्रणका लागि
रकेट सेना (Rocket Force) – लामो दुरीका मिसाइल र परमाणु क्षमताको लागि
चारवटा रणनीतिक शाखाहरू (Strategic Arms):
अन्तरिक्ष सेना (Aerospace Force) – अन्तरिक्ष युद्धका लागि
साइबर सेना (Cyberspace Force) – साइबर सुरक्षा र आक्रमणका लागि
सूचना समर्थन सेना (Information Support Force) – नयाँ स्थापना, सूचना प्रवाहको सुरक्षा र प्रबन्धका लागि
संयुक्त रसद समर्थन सेना (Joint Logistic Support Force) – रसद तयारीका लागि
यी सबै शाखाहरू केन्द्रीय सैन्य आयोग (CMC) मा प्रत्यक्षरूपमा प्रतिवेदन गर्छन्, जसको नेतृत्व चीनका राष्ट्रपति तथा प्रधान सेनापति गर्छन्।
आधुनिक युद्धका तीन स्तरहरू
चीनले युद्धलाई तीन प्रमुख स्तरहरूमा बाँडेको छ:
१. सामरिक स्तर (Tactical Level):
यो तहमा सीधा भिडन्त हुन्छ। PLA ले साइबर र अन्तरिक्षलाई समेत सामरिक तहको भाग मानेको छ, जुन अन्य देशहरूमा सामान्यतः अलग राखिन्छ।
२. सञ्चालन स्तर (Operational Level):
यो अभियानको स्तर हो। यहाँ सबै छ वटै डोमेनहरूलाई मिलाएर एकीकृत रूपमा प्रयोग गरिन्छ। उदाहरणका लागि, अन्तरिक्षबाट आएको सूचना साइबर वा मिसाइल आक्रमणमार्फत प्रतिक्रिया दिन प्रयोग गरिन्छ।
३. रणनीतिक स्तर (Strategic Level):
यो तहले दुश्मनको राजनीतिक नेतृत्व र समाजमा प्रभाव पार्न खोज्छ। परम्परागत रूपमा केवल परमाणु हतियारलाई रणनीतिक मानिन्थ्यो, तर अहिले साइबर र अन्तरिक्ष क्षमताहरू पनि रणनीतिक बनिसकेका छन्।
चीनको आधुनिक युद्धका चार युद्धक्षेत्रहरू (Battle Spaces)
१. भौतिक युद्धक्षेत्र (Physical Battle Space):
स्थल, आकाश, समुद्र र अन्तरिक्ष जस्ता स्थानहरू यसमा पर्छन्। चीनको सेना यी सबैमा क्रियाशील छ, जबकि धेरै देशहरू अझै पहिलो तीन क्षेत्रमा मात्र सीमित छन्।
२. भर्चुअल युद्धक्षेत्र (Virtual Battle Space):
साइबर र विद्युतीय स्पेक्ट्रम समेटिन्छ।
साइबर हमला मार्फत सूचना प्रणाली ध्वस्त पारिन्छ।
विद्युतीय युद्ध (EW) द्वारा सन्देश अवरोध (jamming) र गलत सन्देश पठाउने (spoofing) कार्य गरिन्छ।
सूचना हराउने बित्तिकै सेना पराजित हुन्छ, चाहे उसँग धेरै हतियार किन नहोस्।
३. सूचना युद्धक्षेत्र (Information Battle Space):
नयाँ Information Support Force ले यसलाई व्यवस्थापन गर्छ। यसले:
नेटवर्कहरूको सुरक्षा गर्छ
सूचना प्रवाहलाई सुरक्षित राख्छ
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (AI) लाई प्रयोग गरेर निर्णय लिन्छ ।
AI को प्रयोगले युद्ध अत्यन्तै छिटो र प्रभावकारी बनाएको छ। अब निर्णयहरू मान्छेको गति अनुसार होइन, ‘प्रकाशको गतिमा’ हुने गरेका छन्।
४. संज्ञानात्मक युद्धक्षेत्र (Cognitive Battle Space):
यो युद्धको सबैभन्दा उच्च स्तर हो। यसले दुश्मनको सोच, निर्णय क्षमता र सामाजिक मनोबलमा प्रहार गर्छ।
PLA को रकेट सेना र साइबर इकाइहरूले दुश्मनको कमाण्ड सिष्टम ध्वस्त पार्न सक्छन्।
यो युद्ध शान्ति अवधिमा पनि चलिरहन्छ।
PLA को जनकार्य विभाग (Public Work Department - PWD) को भूमिका
PWD चीनको ‘ग्रे-जोन’ युद्धनीति (जसले शान्ति र युद्धको बीचमा काम गर्छ) सञ्चालन गर्ने महत्त्वपूर्ण निकाय हो। यसका प्रमुख कामहरू:
सूचना युद्ध – साइबर वा अन्तरिक्ष हमलाद्वारा देशको दैनिक जीवन नै रोक्न सक्छ।
तीन प्रकारका युद्ध रणनीति (Three Warfare Strategy):
कानुनी युद्ध (Legal Warfare): उदाहरण – अरूको भूभागलाई चिनियाँ नाम दिनु
जनमत युद्ध (Public Opinion Warfare): चीनलाई सधैं पीडित देखाउने प्रयास
मनोवैज्ञानिक युद्ध (Psychological Warfare): गलत सूचना, ‘deepfake’, र प्रचारमार्फत भ्रम सिर्जना
राजनीतिक शिक्षा – PLA को हरेक तहमा राजनीतिक प्रशिक्षक हुन्छन्। निर्णयमा उनीहरूको प्रभाव बराबर हुन्छ। PLA प्रत्यक्षरूपमा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीप्रति वफादार हुन्छ।
निष्कर्ष: आधुनिक युद्धलाई बुझ्दै
आजको युद्ध केवल भौतिक रुपमा मात्र होइन, जानकारी, साइबर, अन्तरिक्ष र मनोवैज्ञानिक रुपमा पनि लडिन्छ। चीनले यो कुरा समयमै बुझेको छ र आफ्ना सैनिक संरचना, प्रविधि र रणनीति त्यसैअनुसार विकास गरेको छ।
छ वटा युद्ध क्षेत्रहरू (Domains)
तीन स्तरका युद्ध (Levels)
चार युद्धक्षेत्रहरू (Battle Spaces)
AI, साइबर, र विद्युतीय युद्धको प्रयोग
यी सबै चीनको आधुनिक युद्ध क्षमताका मुख्य अङ्ग हुन्।
यदि चीनका सम्भावित प्रतिस्पर्धीहरू भविष्यको युद्धमा टिक्न चाहन्छन् भने, उनीहरूले भर्चुअल र सूचना युद्धक्षेत्र मा प्रतिस्पर्धी क्षमताहरू विकास गर्नु अनिवार्य छ। नत्र, उनीहरू युद्ध मैदानमा पुग्नुअघि नै पराजित भइसकेका हुनेछन्।
(लेखक परिचय: ब्रिगेडियर जनरल लोकबहादुर थापा मगर (अवकाश प्राप्त), नेपाली सेना, दक्षिण एशियाली भू-राजनीति तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका अनुसन्धानकर्ता हुनुहुन्छ। उहाँले अमेरिका, युरोप, जापान, सिङ्गापुर, भारत, मध्यपूर्व तथा अफ्रिकासम्मका थुप्रै मुलुकहरूको भ्रमण गर्नुभएको छ। उहाँसँग सम्पर्क गर्न चाहनुहुन्छ भने: फोन: +९७७ ९८५१०७३४७७, इमेल: [email protected])
प्रतिकृया दिनुहोस