धिरज कंडेल शैक्षिक परामर्श क्षेत्रसँगै साहसिक पर्यटन क्षेत्रका एक सक्रिय व्यवसायी हुन् । काठमाडौंको बानेश्वरमा रहेको गोरेटो एजुकेशनल कन्सल्टेन्सीका प्रवन्ध निर्देशक समेत रहेका उनी लामो समयदेखि शैक्षिक परामर्श क्षेत्रमा क्रियाशील छन् । पछिल्लो समय नेपाली विद्यार्थीहरुको रोजाइको देश, नीतिगत र प्रक्रियागत समस्या एवम संभावनाका बारेमा नेपाल न्यूज बैंकले कुराकानी गरेको छ ।

नेपालमा पनि धेरै राम्रा राम्रा कलेज वा विश्वविद्यालय छन् । मिल्छ भने नेपालमै एकचोटी प्रयास गरौं । यदि नेपालमा भविष्य छैन् अथवा यहाँ भएका कलेज वा विश्वविद्यालयप्रति चित्त बुझ्दैन् भने बाहिर जानु नराम्रो होइन् । यूके, क्यानाडा, अष्ट्रेलिया, अमेरिका नेपालीहरुका लागि सुरक्षित छन् ।

यतिबेला नेपाली विद्यार्थीहरुका लागि वैदेशिक अध्ययनको समस्या, चुनौती र संभावनाहरु के के छन् ?

- नेपालबाट  विदेशमा अध्ययन गर्न जाने विषय चुनौतीपूर्ण नै छ । सहज कुनैपनि हिसावबाट  देखिँदैन । कहिलेकाहीं सहजको अर्थ चाहिँ कुन देशले कति प्रतिशतमा भिसा दिइरहेको छ भन्ने हिसावमा विश्लेषण गर्न सकिन्छ ।

पछिल्लो समय हामीले क्यानडाको  विशेष प्रमोशन गर्ने भएकाले  क्यानडामा केही असहज हो की  भन्ने देखिन्छ ।  तर  लामो  समय भन्दा पनि छोटो समयका लागि गार्होजस्ता भएको हो कि भन्ने हालको अवस्थाले देखाएको छ ।  किनभने कुनैपनि देशले आफ्नो  पोलेसीमा तयारी गरिरहेको पाइन्छ ।  

क्यानडाले  पनि यो २०२४ र २०२५ लाई केही तयारीका गरिरहेको देखिन्छ ।  २०२४ को  जनवरीमा क्याम्पिङ इन्ट्रिड्युस गर्यो क्यानडाले, त्यसपछि नेपाली विद्यार्थीहरुको मनोविज्ञान भिसा दिँदैन की भन्ने  भयो । र संयोगबस  २०२४ मा त्यति  सोचेको जस्तो  भिसा एप्रुभ भएन् ।

२०२५ मा पनि क्यानडाले क्यापिङ लागि अधिकतम नम्बर राख्ने काम गरिसकेको छ । ०२५ मा पाँच लाख भन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीहरुलाई अध्ययनका लागि लैजाने घोषणा गरिसकेको  छ । यसमा खुसी हुनुपर्ने अवस्था देखिन्छ ।

खासमा क्यानाडाले त्यस्तो निर्णय किन गर्यो होला ?

- कतिपयले क्यानाडाको निर्णयलाई कडाई भनेका छन् । यो कडाई नभइ आन्तरिक व्यवस्थापन गरेको हो । कोभिड पछि जुन रुपमा अन्तर्राष्ट्रिय विद्यार्थीहरु क्यानडामा गए ति सिमित सहरहरुमा मात्र गएका थिए । त्यसले  गर्दाखेरी कोठा  र  जागिरमा समस्या आउन थाल्यो । क्यानडा भौगोलिक हिसावले धेरै ठूलो देश हो । त्यसैले अन्य ठाउँहरुमा पनि बराबार रुपमा विद्यार्थीहरु जाउन भन्ने हिसाबले क्यापिङ गरेको  हो । जुन सिटीहरुमा पहिला धेरै विद्यार्थीहरु गएका छन् त्यहाँ कम गरेर जहाँ कम विद्यार्थीहरु गइरहेका ठाउँमा बढी नम्बर दिने भन्ने कुरा हो । अप्रिल, मेबाट क्यानडाको राम्रो रुपमा भिसाको निर्णय आउनसक्छ ।

वैदेशिक अध्ययनका लागि अर्थात क्यानाडाका विद्यार्थी विशेष के कुरामा ध्यान दिनुपर्छ ?

- नेपाली  विद्यार्थीहरु पढ्नको  लागि वा कुनैपनि सिटीमा जानको लागि समस्या भएन । तर सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा नेपालमा आर्थिक रुपमा कति सबल छौं भन्ने कुराले फरक पार्ने गर्दछ । विशेष गरेर टोरन्टो अथवा अन्य केही सिटीमा जानको  लागि आर्थिक रुपमा अलि बढी प्रेसर हुनसक्छ ।  

जागिरको  लागि  र कोठा पाउनका लागि अलि धेरै प्रेसर हुनसक्छ । त्यसैले मिल्छ भने  क्यानाडाको अरु ठाउँहरुमा पनि जान आग्रह गर्दछु । विशेषगरी क्यानाडामा गएका विद््यार्थीहरुको मिक्स खालको प्रतिक्रिया छ । जो विद्यार्थी पढ्नको लागि मात्र भनेर क्यानाडा जानुभएको छ उहाँहरुले  धेरै राम्रो  गर्नुभएको  छ । तर  नेपालबाट  एक वर्षको  कलेजको  पैसा तिरौं र काम गरौंला कमाउँला, घरमा पठाउँला भनेर गएकाहरुलाई गार्हो भएको देखिन्छ । तर समग्रमा क्यानाडामा राम्रो छ तर  भनेजस्तो र सोचेजस्तो कुनै देशमा पनि छैन ।

क्यानाडा सरकारको पछिल्लो निर्णयहरुले नेपाली विद्यार्थीहरु आत्तिएका छन् । के नबुझेर हो ?

- क्यानाडामा जाने विद्यार्थीहरु अहिले  डराएजस्तो  देखिन्छ । नीतिहरु परिवर्तन हुँदा डराएजस्तो देखिन्छ । जुन क्यापिनको कुरा पनि छ र भिसा सम्बन्धि आउने  कुराहरुमा अलिकति धेरै नै समय लागेकाले पनि हुनसक्छ ।

खासगरी नेपालको भिसा दिल्ली, चन्द्रगढ, बेगलोरबाट आइरहेको छ । तर क्यानाडा र भारतबीचको आन्तरिक लफडाले गर्दाखेरी भिसा निर्णयहरु समयमै आइरहेको देखिदैन् । यस कारण पनि नेपाली विद्यार्थीहरु क्यानाडा अप्लाइ गर्न कम्फरटेबल मानिरहेका छैनन् ।

विद्यार्थीहरुमा भिसा रद्ध हुन्छ की भन्ने एउटा डर सवार भएको देखिन्छ । जसको फलस्वरुप धेरै नेपाली  विद्यार्थीहरु यूकेलाई रोज्न पनि थालेका छन् । भिसाको  लेबल हाई  भएकाले  यूके  रोजाइमा परेको देखिन्छ । हामीले अर्थात गोरेटो कन्संल्टेन्सीले यूकेमा सेवा विस्तार गरिरहेका छौं । 

यूकेमा विद्यार्थीहरुको रोजाइको विषय कुन-कुन हुन् ? 

- सूचना प्रविधि अर्थात आइटी , हेल्थमा बढी विद्यार्थीहरु गइरहेका छन् । विशेष गरेर  बिजनेश पढ्न जाने विद्यार्थीहरुको संख्या पनि बढीरहेको छ । क्यानाडामा चाहिँ आइटी र कृषि विषय बढी रोजाइमा परेको छ । यस्तै अन्य सेक्टरमा जाने  विद्यार्थीहरुको संख्या पनि देखिन्छ । 

न्यूनतम शुल्क चाहिँ कति लाग्छ ?

- क्यानाडाको  लागि  एक वर्षको  विद्यार्थीको शुल्क करिब २० लाख पुग्न आउँछ । क्यानेडियन डलरमा भन्दा २० हजार पर्ला । कुनैमा २० होला त कुनै मा २२ हजार डलर पनि पर्नसक्छ । १७ हजार डलर पनि परेको हुनसक्छ । यसैगरी यूकेमा पनि नौंदेखि १२ हजार डलर साथै पाउण्डमा शुल्क तिर्नुपर्छ । यि भन्दा मंहगा विश्वविद्यालयहरु पनि छन् । जहाँ नेपालीले पैसा खर्च गर्न नसक्लान । तर धेरै शुल्क हुँदा पढाई राम्रो हुने र कम हुँदा पढाइ नराम्रो भन्ने हुँदैन् । त्यसैले जहाँ गएपनि फरक पर्दैन् ।

यूकेमा चाहिँ कुन सिटीहरु नेपाली विद्यार्थीको रोजाइमा पर्छन् ? 

- विशेषगरी युकेको इनसाइड लण्डन धेरै विद्यार्थीहरु जान रुचाएको देखिन्छ । तर हामीले त्यहाँ जाँदा धेरै शुल्क लाग्नसक्छ लन्डन भन्दा बाहिर पनि सोच्नुहोस भन्ने गर्छौ । स्कटल्याण्ड, वेल्स, नर्दर आयरल्याण्डहरु पनि छन् भन्ने गरेका छौं । जहाँ सजिलो  हुन्छ त्यहाँ विद्यार्थीहरु जाउन भन्ने कुरा हो ।  

भिसा प्रक्रिया कति सहज वा असहज छ ?

- यूकेको लागि डकुमेन्ट प्रक्रिया त्यस्तो धेरै गार्हो छैन् । यसमा हामीले सपोर्ट गरिरहेका छौं । डकुमेन्ट समिट भएको तीन हप्ताभित्र विद्यार्थीहरुको भिसा  आइरहेको हुन्छ । क्यानाडाको भने अनलाइनबाट  भिसा एप्लाई  गर्छौं । भिसा अप्लाइ अथवा भिसा प्रोसेसिङको कुरामा दुबै देशमा एकदमै सजिलो छ । डकुमेन्ट र फाइनान्सियल कुराहरुमा चाहिँ यूकेको अलि बढि सजिलो चाहिँ देखिन्छ । क्यानाडाले धेरै डकुमेन्ट खोजिरहेको हुन्छ । 

त्यसोभए क्यानाडा अलिक झन्झटिलो हो ?

- होइन, झन्झटिलो र असहज भनेर नभनौं । नेपालमै क्यानडाको दूताबास हुन्थ्यो भने भिसा प्रोसेसिङ सहज हुन्थ्योहोला । यो कुटनीतिक कुरा पनि हो । दूताबास नहुँदा देखिने समस्या एकातिर होला, नेपालीले विदेशमा गएर दःुख पाउँदैगर्दा र हामीले समन्वय गरिरहँदा नेपालमा नै दूताबास भए सजिलो हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।  

अन्य देशहरु–युके, अष्ट्रेलिया, क्यानाडा, अमेरिकाको कुरा गर्दा नेपालीहरु त्यति धेरै असुरक्षित चाहिँछैनन् । त्यो हिसाबमा समस्या चाँही खासै देखिँदैन् । तर विद्यार्थीले जुन रुपमा क्यानाडा तथा अन्य देश जाने प्रक्रियामा आउनुहुन्छ त्यसबेला उहाँको तयारीबारे प्रमुख कुरा बुझनुपर्ने हुन्छ । पढ्नकै लागि जाने हो भने आर्थिक तयारी मजबुत हुनैपर्छ । अथवा गएर हेरौँ न एकपटक जे हुन्छ हुन्छ भनेर जाँदा चाँही समस्या हुन्छ । 

के नेपालको शिक्षा अथवा विश्वविद्यालयहरु गुणस्तरीय नभएकैले नेपालीहरु विदेशिएका हुन् ?

- हामी विद्यार्थीहरुलाई नेपाल ठिक छैन् भन्दैनौं । नेपालमा पनि धेरै राम्रा राम्रा कलेज वा विश्वविद्यालय छन् । मिल्छ भने यही पनि एकचोटी प्रयास गरौं । नेपालमा नै गरौं भन्छौं । हाम्रो सुरुको शब्द नै यही हुन्छ । यदी नेपालमा भविष्य छैन् अथवा नेपालमा भएका कलेज वा विश्वविद्यालयप्रति चित्त बुझ्दैन् भने बाहिर जानु नराम्रो होइन् ।नेपालमा जन्मेको भएर नेपालमा नै पढ्नपर्छ भन्ने छैन् ।

यो ग्लोबलाइजेसनको जमानामा विश्वको कुनैपनि मुलुकमा गएर अध्ययन गर्न सकिन्छ । त्यस कारण कुन देश जाँदा धेरै अवसर मिल्छ भन्ने चाहिँ बुझ्नपर्छ ।  क्यानाडा, अष्ट्रेलया, यूके, युएस जस्ता मूलुकमा जाँदा भविष्य अलि राम्रो हुन्छ कि भन्ने हो । 

नेपाली मात्र बाहिर जाने नभई बाहिरका विद्यार्थीहरुलाई पनि नेपालमा ल्याउन सकिन्छ कि भन्नेपनि सोच्नपर्छ  सरकार र स्टेकहोल्डरहरुले केही कसरत गर्नुभयो भने संभवत विदेशबाट पनि विद्यार्थी नेपालमा ल्याएर यहाँका विश्वविद्यालय वा कलेजहरुसँग भर्नाको लागि पहल गर्न सकिन्थ्यो । सरकारले यसमा काम गरिदियो भने हामी अरुको भन्दा आफ्नै देशको प्रवद्र्धनमा सक्रिय हुनेथियौं । 

शैक्षिक परामर्शदाता कम्पनी वा व्यवसायीहरुप्रति सरकारको धारणा कस्तो पाउने गर्नुभएको छ ?

- नेपालमा कम्पनी दर्तादेखि लिएर हरेक चरण चरणमा धेरै काम गर्नुपर्ने हुन्छ । कम्पनीदेखि विभिन्न निकायमा दौडिरहनुपर्छ । आवश्यकता अनुसार विभिन्न निकायबाट स्वीकृति लिनपर्ने देखिन्छ । तर एउटा छानामूनी नै सबै निकायको सुविधा पाउनु पर्छ भन्ने हो । खासमा एउटै छानाबाट जुन प्रयोजनको बिजनेस गर्दैछन् त्यही छानाबाट सबै स्वीकृति दिए सजिलो हुन्थ्यो । हामीले राज्यमा योगदान गरेको छौं । त्यसैले हाम्रा कर्मचारीहरुको सुरक्षा, बीमा, बैंकिङ लोन सहज रुपमा सुविधा दिए राम्रो हुन्छ । नेपालमा जतिपनि कन्सलटेन्सीहरु छन् तिनीहरुमा रोजगारीको अवसरहरु सिर्जना हुनेथियो । 

विदेश जाने सोच बनाइरहनुभएका विद्यार्थी वा अभिभावकहरुलाई के बुझाउन जरुरी छ ?

- विशेषत  नेपालमा नै पढाउनुहोस् भन्न चाहन्छु । तर कतिपय परिवारमा अहिले बच्चाहरुलाई विदेशमा पढाउने कुरालाई सामाजिक प्रतिष्ठाको विषय बनाइने गरिन्छ तर मिल्छ भने नेपालमै केही गर्नपर्छ भन्ने मानसिकता बनउनपर्छ ।

यदि नेपालमा भविष्य त्यति राम्रो छैन् भन्ने लाग्छ भने विदेशमा गएर पढ्नु नराम्रो होइन् । आर्थिक अवस्थाले पनि भविष्य कस्तो हुने भन्ने निर्धारण हुन्छ । यदि कोही आर्थिक रुपमा सक्षम छ भने विदेशमा गएर पढ्दा राम्रो नै हुन्छ । तर पढेर नेपालमा फर्कने सोच चाहिँ बनाउनपर्छ ।  
 

पछिल्लो समय विदेशमा पढ्न गएका विद्यार्थीहरु नेपाल फर्केर आएको पनि देखेको छु । पछिल्लो समय विदेशमा गएर पढेर नेपालमा आएर केही गरिरहेका युवाहरुको संख्या बढेको देखिन्छ । विस्तारै नेपालमा राम्रो वातावरण भयो भने, राजनीतिक स्थिरता भयो भने पक्कैपनि नेपालमा फर्के आउने विद्यार्थीहरुको संख्या बढ्नेछ ।