दक्षिण एशिया एउटा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक रूपमा विविध र रणनीतिक दृष्टिले महत्वपूर्ण क्षेत्र हो। नेपाल, भारत र चीनजस्ता दुई शक्तिशाली राष्ट्रका बीचमा रहेकोले कूटनीति, सुरक्षा, आर्थिक सम्बन्ध र सूचनाको आदान–प्रदानमा सन्तुलन र सम्मान कायम गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ।
दक्षिण एशियाली राजनीतिमा देखिने चुनौती र अवसरलाई कुशल रूपमा व्यवस्थापन गर्नका लागि नेपाली राजनीतिक नेताहरू, कूटनीतिज्ञ, सैनिक अधिकृतहरू र निजामती सेवाका पदाधिकारीहरूले विशेष प्रशिक्षण प्राप्त गर्न आवश्यक छ।
उदाहरणका लागि, भूटानले आफ्ना अधिकारीहरूलाई सांस्कृतिक कूटनीतिमा तालिम दिने परम्परा राखेको छ, जसले भारत र चीनसँग सम्मानजनक सम्बन्ध विकास गर्न सहयोग पुर्याएको छ।
स्तो प्रशिक्षणले उनीहरूलाई गहिरो बुझाइ, प्रभावकारी कूटनीतिक र रणनीतिक क्षमता तथा क्षेत्रीय सहकार्यमा योगदान दिने दक्षता विकास गर्न मद्दत गर्दछ। यस निबन्धमा यस्ता आवश्यक प्रशिक्षणका क्षेत्रहरू उल्लेख गरिएका छन्, साथै विभिन्न देशहरूबाट सिक्न सकिने उदाहरणहरू पनि प्रस्तुत गरिएको छ।
१. क्षेत्रीय राजनीति र इतिहासको अध्ययन
दक्षिण एशियाको राजनीतिक तथा ऐतिहासिक पृष्ठभूमिको स्पष्ट समझ सक्षम निर्णयको आधार हो। नेपाली राजनीतिक नेतृत्व, निजामती सेवाका पदाधिकारी तथा सैनिक अधिकृतहरूले चीन, भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश, भूटान र श्रीलंकाजस्ता छिमेकी राष्ट्रहरूको राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र सैन्य इतिहासको अध्ययन गर्नु आवश्यक हुन्छ।
यसका लागि कक्षा-आधारित तालिम, विशेषज्ञहरूको नेतृत्वमा गोष्ठीहरू, विगतका सन्धि, विवाद र सहकार्यसम्बन्धी अध्ययन सामग्रीहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ। भारत, चीन र पाकिस्तानका परराष्ट्र सेवा संस्थाहरूमा यस्ता तालिमहरू दिइन्छ। यस्ता अध्ययनले नेपाली अधिकारीहरूलाई संवेदनशील परिस्थितिमा विवेकपूर्ण र राष्ट्रहितमा आधारित निर्णय लिन सघाउ पुर्याउँछ।
२. भाषा र सांस्कृतिक समझ
विश्वास निर्माण र गलत बुझाइ टार्न भाषिक र सांस्कृतिक समझ आवश्यक हुन्छ। नेपाली राजनीतिक नेताहरू, कूटनीतिज्ञ, सेनाका अधिकारी तथा निजामती कर्मचारीहरूले म्यान्डारिन, हिन्दी र अंग्रेजी भाषा सिक्न प्रोत्साहित गरिनुपर्छ। साथै, छिमेकी मुलुकहरूको सामाजिक परम्परा, धार्मिक अभ्यास र स्थानीय मूल्य–मान्यता बुझाउने सांस्कृतिक तालिमहरू पनि अत्यन्त उपयोगी हुन्छन्। उदाहरणका लागि, भूटानले आफ्ना अधिकारीहरूलाई सांस्कृतिक कूटनीतिमा तालिम दिने परम्परा राखेको छ, जसले भारत र चीनसँग सम्मानजनक सम्बन्ध विकास गर्न सहयोग पुर्याएको छ।
३. कूटनीतिक शिष्टाचार र वार्ता सीप
कूटनीति व्यावसायिकता, संयमता र प्रभावकारी संवादमा आधारित हुन्छ। नेपाली नेताहरू र अधिकारीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा आत्मविश्वासका साथ प्रस्तुत हुन कूटनीतिक शिष्टाचार, अन्तर्राष्ट्रिय प्रोटोकल, वार्ता प्रविधि र संकट व्यवस्थापन सम्बन्धी अभ्यास प्राप्त गर्नु आवश्यक छ।
यस्ता सीप विकास गर्न भूमिका–अभिनय (role-play), अभ्यास सत्र (simulation), र SAARC, BIMSTEC वा ASEAN जस्ता मञ्चहरूमा सहभागिता उपयोगी हुन्छ। सिंगापुरले सानो मुलुक भए पनि, आफ्नो कूटनीतिक प्रशिक्षणमार्फत आफ्नो राष्ट्रिय हित सुरक्षित राख्न सफल अभ्यास प्रस्तुत गरेको छ।
४. रक्षा कूटनीति र रणनीतिक सोच
सेनाका अधिकृत र सुरक्षा सम्बन्धी निकायका अधिकारीहरूले क्षेत्रीय सुरक्षा अवस्था, छिमेकी राष्ट्रहरूको सैन्य रणनीति र अन्तर्राष्ट्रिय रक्षा सहकार्यको समझ राख्नुपर्छ। नेपाली सेना, रक्षा मन्त्रालय, परराष्ट्र मन्त्रालय र गृह मन्त्रालयका अधिकारीहरूले भारत, चीन, बंगलादेश र श्रीलंकाजस्ता मुलुकहरूद्वारा सञ्चालित क्षेत्रीय तालिम र विनिमय कार्यक्रममा सहभागी हुनुपर्छ। यस्ता कार्यक्रमहरूले पेशागत सञ्जाल विकास गर्छन् र आपसी समझदारी बढाउँछन्।
५. अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र सिमाना व्यवस्थापन
दक्षिण एशियामा देखिने धेरै विवादहरू सिमाना र प्राकृतिक स्रोतसँग सम्बन्धित छन्। त्यसैले नेपाली नेताहरू र सरकारी अधिकारीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय कानुन, सन्धि वार्ता र सिमाना व्यवस्थापन सम्बन्धी ज्ञान राख्नुपर्छ। सन् १९५० को भारत–नेपाल शान्ति तथा मैत्री सन्धि, सन् १९६० को नेपाल–चीन मैत्री सन्धि तथा नेपालको संविधानको अध्ययन अत्यन्त आवश्यक छ। बंगलादेशले भारत र म्यानमारसँगको समुद्री सीमा विवादलाई अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी प्रक्रियाबाट शान्तिपूर्वक समाधान गरी सकारात्मक उदाहरण प्रस्तुत गरेको छ।
६. सौम्यता र नैतिक नेतृत्व
राजनीति र कूटनीति केवल नीतिमा मात्र होइन, व्यक्तित्व र व्यवहारमा पनि आधारित हुन्छ। धैर्य, सहानुभूति, सुन्ने सीप, र भावनात्मक बुद्धिमत्ताजस्ता सौम्य सीपहरूको अभ्यासले नेताहरू र अधिकारीहरूलाई संवेदनशील विषयहरूलाई सम्मानजनक तरिकाले समाधान गर्न सहयोग गर्छ।
नैतिक नेतृत्वसम्बन्धी तालिमले इमानदारी, नम्रता र उत्तरदायित्वको भावना विकास गर्छ। जापानले सेवा–मुखी र नम्र कूटनीतिमार्फत अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमै सम्मान प्राप्त गरेको उदाहरण हो।
निष्कर्ष
आजको जटिल क्षेत्रीय परिवेशमा, नेपाली राजनीतिक, कूटनीतिक, सैन्य र निजामती सेवाका नेतृत्वकर्ताहरूले क्षेत्रीय ज्ञान, सांस्कृतिक समझ, रणनीतिक सोच र नैतिक नेतृत्वमा सशक्त हुनुपर्छ।
यस्ता प्रशिक्षणहरू व्यवहारिक, निरन्तर र नेपालको यथार्थ आवश्यकता अनुरूपको हुनुपर्छ। चीन, भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश, श्रीलंका, भूटान र सिंगापुर, जापान, बेलायत तथा अमेरिकाजस्ता देशहरूबाट सिकेर नेपालले दक्ष, आत्मविश्वासी र प्रभावकारी नेतृत्व विकास गर्न सक्छ।
सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा, यी सबै प्रयासहरू नेपालको राष्ट्रिय हितलाई केन्द्रमा राखेर गरिनुपर्छ। यस्तै तयारीले नेपालको क्षेत्रीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय भूमिका सशक्त, सम्मानजनक र स्थिर बनाउनेछ।
प्रतिकृया दिनुहोस