काठमाडौं, वैशाख २६ । पछिल्ला दिनहरूमा नेपाली कूटनीतिक वृत्त एकप्रकारको चहलपहलमा व्यस्त देखिन्छ। एकपछि अर्को गर्दै भारतीय नेताहरूको नेपाल भ्रमणले यसपटक खासगरी राजनीतिक र धार्मिक तहमा बहस र विश्लेषणको नयाँ पाटो उघारेको छ।

२०८२ वैशाख २३ गते नेपाल आएका भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) का वरिष्ठ नेता तथा उत्तराखण्डका पूर्व मुख्यमन्त्री भगतसिंह कोश्यारीले  नेपालको धार्मिक सम्पदा अवलोकनसँगै राजनीतिक भेटघाटलाई समेत सँगसँगै अघि सारेका छन्। कोश्यारीले वैशाख २५ गते गृह मन्त्री रमेश लेखक र नेकपा (माओवादी केन्द्र) अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’सँग भेट गरेपछि यो भ्रमण थप चासोको विषय बनिरहेको छ। स्रोतहरूका अनुसार भेटमा भारत–नेपाल द्विपक्षीय सम्बन्ध, धार्मिक पर्यटन, र क्षेत्रीय राजनीति लगायतका मुद्दाहरूमा कुराकानी भएको थियो।

यसअघि पनि भाजपाका विदेश विभाग प्रमुख विजय चौथाइवालेको काठमाडौं भ्रमण चर्चामा आएको थियो। उनले नेपाली कांग्रेसदेखि सीपीएन-यूएमएलसम्मका नेताहरूसँग भेट गरेका थिए। पछिल्ला महिनाहरूमा भारत सरकारका मन्त्रीदेखि सचिवस्तरसम्मका अधिकारीहरूको नेपाल यात्रामा तीव्रता देखिएको छ, जुन सामान्य राजनयिक भेटघाट भन्दा पर जान सक्ने संकेतहरू विश्लेषकहरूले औंल्याउन थालेका छन्।

धार्मिक आवरणमा कूटनीतिक चाल ?

भगतसिंह कोश्यारीले पशुपतिनाथ, जनकपुर र अन्य धार्मिक स्थलहरूको भ्रमणलाई सार्वजनिक रूपमा धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धनसँग जोडेर प्रस्तुत गरे पनि भेटघाटका ‘साइडलाइन’मा भएका राजनीतिक संवादले भारतीय पक्षको बहुआयामिक रणनीतिलाई प्रस्ट्याउने संकेत दिन्छ। राजनीतिक विश्लेषकहरू भन्छन्- धार्मिक र राजनीतिक भेटघाट एउटै यात्रामा हुनु स्वयंमा एक प्रकारको ‘सन्देशमूलक रणनीति’ हो, जसको उद्देश्य शक्ति सन्तुलनका एजेन्डालाई अघि सार्नु हो।

भाजपाले दक्षिण एशियामा हिन्दुत्वको साझा विरासतलाई कूटनीतिक सम्पर्कको सञ्जालमा परिणत गर्दै आएको सन्दर्भमा कोश्यारीको भ्रमण पनि सोही सिलसिलाको हिस्सा हो भन्ने बुझाइ बढ्दो छ।

नेपालको चुनौती : कूटनीतिक सन्तुलन कसरी कायम गर्ने ?

नेपाल–भारत सम्बन्ध विगत केही वर्षयता विभिन्न विवाद र गलतफहमीयाबीच जटिल अवस्थामा पुगेको थियो-चाहे त्यो नक्सा विवाद होस् वा सीमामा देखिएको खटपट। यस्ता पृष्ठभूमिमा भारतबाट आएका नेताहरूको बढ्दो आवतजावत एकातिर सम्बन्ध सुधारको संकेत पनि हुन सक्छ भने अर्कातिर, दबाब सिर्जना गर्ने सूक्ष्म प्रयासको स्वरूप पनि हुनसक्छ।

विश्लेषक बिपिन अधिकारीका अनुसार, "नेपालले यस्तो परिस्थितिमा ‘पारदर्शी कूटनीतिक संवाद’ मार्फत न त अत्यधिक झुकेर न त अति चिसिएर, सन्तुलित हैसियतमा रहनु आवश्यक छ।"

भारतसँग सम्बन्ध सुधार्दै लैजाँदा नेपालले आफ्नो ‘नीति स्वतन्त्रता’ र ‘आन्तरिक राजनीतिक स्वायत्तता’ दुवैलाई जोगाउनुपर्नेछ। यसमा नेतृत्वको परिपक्वता र कूटनीतिक संयमता निर्णायक हुनेछन्।

निष्कर्षमा, भारतका नेताहरूको नेपाल भ्रमणलाई केवल ‘धार्मिक आस्था’ वा ‘सामान्य सद्भावना’ को रूपमा बुझ्नुभन्दा यो एक दीर्घकालीन रणनीतिक चेसबोर्डको चालका रूपमा पनि हेर्नुपर्ने समय आएको छ। यस्तो समयमा नेपालको उत्तरदायित्व— स्पष्ट संवाद, विवेकपूर्ण सन्तुलन र राष्ट्रिय हितमा आधारित कूटनीति— झनै महत्वपूर्ण बन्न पुगेको छ।