केही साता वितिसक्यो तिज पर्वसँग सम्बन्धित तस्बिर र भिडियोले सामाजिक संजाल रंगिएको । सारी र लेहेंगा पहिरिएर चिरिच्याट्ट परेका महिलाहरुका तस्बिरले तिज मनाउने तौरतरिका बदलिएको देखाउँछ । स्मार्ट मोबाइलले क्लिक भएका तस्बिर फेसबुकका भित्तामा रङ्गिएका छन् ।

तिजका तस्बिर र मोबाइलबाटै अपलोड भएका भिडियोको म्यासेज बक्समा ‘ह्याप्पी तिज’, ‘सो नाइस’ लेखिएका कमेन्टको ओहिरो छ । छिनछिनमा अपडेट भइरहने तिजका तस्बिर र भिडियोले हिन्दु धर्मावलम्वीका पर्वहरु अब स्मार्ट बन्दै गइरहेका छन् भन्ने स्पष्ट दृश्य झल्किन्छ ।

सामाजिक संजालको वालमा मात्र नभइ समग्रमा हिन्दु नारीहरुको महान चाड हरितालिका तिजले सबैतिर रौनक छाएको छ । सामाजिक संजालमा पोष्ट भएका तस्बिर र भिडियोले तीज मनाउनैपर्ने बाध्यता त थपिदिएको छ नै त्योभन्दा पनि मोबाइलबाटै क्लिक भएका सेल्फी पोज अनि तस्बिरहरु अपलोड भएन भने तिज खल्लो हुने र ‘मेमोरियल’ हुनै नसक्ने भइसकेको छ । तिज आउनु दुई महिना पहिलेदेखि युट्युब आइसकेका तिजे भाकाले त झनै तिजको माहोल नै तताइसकेको थियाे ।

  परम्परालाई नियाल्ने हो भने साउन महिनाभरी बस्ने भगवान शिवको ब्रतसँगै हातमा लगाइने हरिया रंङ्गका चुरा, हरियो पोते, मेहेन्दी र राता पहिरनले तिज आएको प्रष्ट पार्छ । गाउँघरतिर साँझपख मादलको घिन्ताङ र तिजको भाकाले हिन्दु नारीहरुलाई प्रफूल्लित तुल्याउने गर्छ । घरको कामले थिचिएका महिलाहरुका लागी तिज एक उल्लासको पर्व हुने गर्छ । किनकि कतिपय महिलाहरुले माइतीघर जानका लागी तिज पर्व नै पर्खिनु पर्ने बाध्यता छ ।  

आफ्नो जन्म घर, आमाबुबा, भाइबहिनी, अन्य नातागोता र साथीसंगीलाई चटक्क छोडी पराइघरमा जीवन विताउँदा आउने माइतीको यादलाई कमी गर्ने एउटा महत्वपूर्ण अवसरको रुपमा तिज पर्वलाई लिइन्छ । यस पर्वमा विवाह बन्धनमा बाँधिएका चेलीबेटी माइती घरमा आउने र आफ्ना मनको भावना स्वतन्त्रपूर्वक साटासाट गर्ने गर्दछन् ।

  महिलाहरुलाई पराइघरको विभिन्न जिम्मेवारी, तनाव, साथै माइतीको सम्झना कम गर्न यो पर्वले ठुलो भूमिका खेलेको पाइन्छ । व्यस्तताका कारण माइती घर पुग्न नसकेका महिलाहरुको माइत पुग्ने ठूलो अवसरका रुपमा तिजलाई लिने गर्छन् । माइतीघर पुगेका चेलीहरु धार्मिक विधि अनुसार आफन्त र साथीसंगी मिलेर पंचमी पूजा गर्ने, मिठो मसिनो बनाएर दर खाने र रमाइलो गर्ने प्रचलन छ ।

हुन त तिज हिन्दु नारीहरुको पौराणिक पर्वका रुपमा मानिदै आएको छ । तर पौराणिक पर्वले विस्तारै रुप–रंग र शैली बदल्दै गइरहेको छ । धार्मिक विधिमा फेरबदल आउन थालेको छ । साथै पर्व मनाउने शैली र तौर तरिकामा परिवर्तन आउन थालेको छ । वास्तवमा तिज ‘स्मार्ट’ र ‘मोर्डन’ बन्दै गइरहेको छ ।

अनि ग्ल्यामरस साडीकाे प्रदर्शन  

नेपाल र नेपालीहरुको पहिचान भनेको चौबन्दी चोलो र फरिया अनि दौरा सुरुवाल र ढाका टोपी हो । नेपाली समाजमा पहिले पहिले साडीलाई महिलाहरुको लाज ढाक्ने उपयुक्त पहिरनको रुपमा लिइन्थ्यो । साडीले धपक्कै शरीर ढाकेपछि महिलालाई असल चरित्र भएकीमा गनिन्थ्यो । तर पछिल्लो समयमा साडी पहिरन गर्ने तरिका बदलिन थालेको छ ।

कुनै बेला ट्रेडिसनल आउटफिट साडी यतिबेला ग्ल्याम्मरस बन्न थालेको छ । तिजका बेला आधुनिक महिलाहरुले लगाउने साडीको स्टाइल हेर्दा उहिले लगाइने चौबन्दी चोली र साडी प्रतिको मोह घट्दै गएको पाइन्छ ।  

बारुले कम्मरमा गज्जबको मुजा बनाएर अड्याइएको साडीमाथि नाभी नदेखिए र पिठ्यूमा खुल्ला नभएको ब्लाउज नलगाए हिजोआज साडीको गरिमा नै घट्न थालेको भान हुन्छ । साडी लगाउँदा नाभी र पिठ्यू देखाउने होडबाजी चल्न थालेको छ । हिन्दु धर्मावलम्बी नारीहरुलाई लाज ढाक्न मात्र होइन परम्परा धान्न पनि साडीको पहिरन अनिबार्य मानिन्छ ।  तर पछिल्लो समयमा साडी लगाउने तौरतरिका बदलिएको छ ।

 हिन्दु नारीहरुले साउन महिनामा हरियो, तिज र दशैंमा रातो साडी लगाउने गर्छन् । हुनत हिन्दु नारीहरुको सौन्दर्यको प्रतिकका रुपमा साडी र गरगहनालाई लिने गरिन्छ । पछिल्लो समयमा युनिक र स्टाइलिस साडीले महिलाहरुलाई सेक्सी र ग्ल्याम्मरस देखिन थालेका छन् । यस्ता साडी पहिरिएर तिजे भाका नाचिएन र तस्विर फेसबुकमा पोष्ट गरिएन भने पाखेको संज्ञा पाइन्छ भन्ने त्रास छ ।

अस्सीको दशकमा बलिउडका नायिकाहरुले साडी लगाउने तरिका परिवर्तन गरेसँगै नेपाली गाउँ शहरमा पनि तरिका बदलिएको हो ।

हुन पनि बलिउडका नायिकाहरु साडी पहिरनका मामला ट्रेड सेन्टरकै रुपमा गनिन्छन् । बलिउडमा ५० को दशकदेखि साडीको रंग रुप र स्टाइल परिवर्तन हुँदै आएको पाइन्छ ।

५० को दशकमा बैजयन्ती माला, माला सिन्हा लगायतका अभिनेतृहरु सिम्पल साडीमा सिल्भर स्क्रिनमा देखा परेका थिए । आधुनिक तथा डिजिटल युगको सुरुवातसँगै साडीको स्टाइल र लुक्स परिवर्तन भएर गएको छ ।

तिजका भाकामा आधारित कतिपय म्यूजिक भिडियोमा देखिएको साडीको स्टाइलले नेपाली नारीहरुलाई पूर्णरुपमा ग्ल्याम्मरस बनाएको छ । तिजका अवसरमा कतिपय बुटिकहरुमा साडी लगाउने तरिका सिक्न पाइन्छ । जसले नेपाली महिलाहरुलाई सहज बनाएको छ । ट्रेडिसनल साडीहरु पनि विकिनी ब्लाउजमा लगाए पछि बोल्ड र ग्ल्याम्मरस बन्ने गर्छ ।

  नेट जालीदार तथा हलुका साडीहरु साथै बनारसी साडी नेपाली महिलाहरुका रोजाइ हुन । त्यस वाहेक सिल्क, सिफोन, नेट, लेहेंगा, जर्जट साडी पनि नेपाली नारीहरुका लागी छनोटमा पर्छन । हिन्दु महिलाहरुले भाकल पुरा गर्न मन्दिरमा साडी चढाउने प्रचलन पनि छ ।

तिजमा सजिएका कतिपय नारीहरुले साडी लगाउने तौरतरीकाले पनि साडीलाई ग्ल्याम्मर, बोल्ट फेसनका रुपमा स्विकारेको पाइन्छ । युवतीहरु भन्दा पनि उमेर ढल्केका महिलाहरुले साडी लगाउने तरीकालाई परिवर्तन गर्दै लगिरहेका छन । वयस्क महिलाहरु साडीमा धेरै सेक्सी र बोल्ड देखिन थालेका छन् ।

लेहेंगा र कुर्तामा स्मार्ट    

लेहेंङा र कुर्ता पहिरिएकी नारी हिजोआज स्मार्ट मानिन्छिन । तिज वा अन्य चाडपर्व आएपछि यसको ब्यापार चम्किन्छ । व्यापारसँगै नेपाली महिलाहरु पनि चम्किन्छन् । मोर्डन लेहेंगा र कुर्ता लगाउने प्रतिस्पर्धा नै चल्छ । प्रायजसो तिजका बेला यसको व्यापार धेरै हुन्छ ।

तिजलाई लक्षित गरी भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश, सिंगापुर, थाइल्याण्ड, चीन लगायतका देशबाट मंहगा कुर्ता तथा लेहेंगाहरु नेपाली बजारमा भित्रिने गर्छन् । तिज मात्र नभई दशैं तिहारका बेला बहुमूल्य पत्थर, सितारा, जरी, चाँदी र सुनको जलपका साथै अतिरिक्त सज्जा गरिएका कुर्ता सुरुवाल र लेङ्गाको माग अत्याधिक बढ्छ ।  

दुई दिने पर्व महिना दिनसम्म

उहिले गाउँघरमा माइत आएका साथीसंगीहरु मिलेर पाटी पौवा र चौतारोमा भेला भएर तिजे भाका गीत गाउँदै दर खाने प्रचलन थियो । मादल र ताली पड्काएर भजन र सिलोकमा रमाइलो गर्ने गरिन्थ्यो । यद्यपि, कतिपय गाउँहरुमा यस्तो चलन जीवितै छ ।

पौराणिककालदेखि चलिआएको परम्परालाई जोगाउने प्रयास गरिन्थ्यो । माइत आएका चेलीहरु चाँडै आफ्नै घर नपुगे श्रीमानको हप्की सहनुपर्ने बाध्यता थियो । तर समयानुकूल केही वर्षयता तिज एक महिनासम्मै मनाउने प्रचलन बढेको छ ।  रेष्टुरेन्ट, डिस्कोबार, पार्टी प्यालेसहरुमा दर खुवाउने होडबाजी चल्ने गरेको छ ।

राता साडी र गरगहनाको होडबाजी गर्न मंहगा स्थानमा दर खुवाउने प्रचलन बढ्न थालेको पाइन्छ । एक दिन माईतीमा आएर खाइने दर महिनौं अघिदेखि खान र खुवाउन थालिएको छ । विभिन्न संघसंस्था र संगठनका महिलाले तिजको दर खाने नाममा चन्दा उठाउने, महँगा हल र पार्टी प्यालेस बुक गर्ने परम्परा बसेको छ । उनीहरूले यसलाई स्वतन्त्रता भन्न रुचाएका छन् ।

विशेष गरेर शहरी क्षेत्रमा दिनहु जसो पार्टी प्यालेस, होटलदेखि तारे होटलसम्म र डिस्कोमा दर खाने र खुवाउने भन्दै धेरै रकम खर्च गर्ने प्रचलन बढेको छ । जसका कारण तिज महंगो र भद्दा बन्दै गइरहेको छ ।

माैलिकता त्यागेर मोर्डन भाका

तीजमा गाउने गीतको आफनै महत्व र विशेषता छ । धार्मिक र पौराणिक शब्दहरुको संयोजनमा तयार भएका तिजे भाकाले धेरैलाई प्रफूल्लित पार्छ । उहिले तिजमा महिलाले मात्र गीत गाउने प्रचलन थियो । महिला मात्रै नाच्ने गर्थे । गीतमा गाँउ–ठाउँका घटना, चेलीबेटीका दुखपीडा र ब्यथा, मुलुकका घटनाक्रम समेटिन्थे । तर हिजोआज पुरुषले पनि तिजका गीत गाँउन थालेका छन । अन्य दोहोरी गीतमा जस्तै केटाकेटी कम्मर मर्काइ मर्काइ नाच्ने प्रचलन बढेको छ ।

दोहोरी गीतमा जस्तै केटाकेटीले मायाप्रितीका गीत गाँउछन् । केटा र केटी नारिएर नाच्ने प्रचलन बढ्दै गइरहेको छ । अहिलेको प्राय तिजका गीतमा तिजका लय नै भेटिदैन । तिजको भाका, लय र शब्द बिगारेर गाउने गरिन्छ । पहिलेको गीतमा पुरुषको स्वर भएपनि चेलीबेटी लिन जाने, माइतीसँगको सम्बन्ध, आमाबुबाको सम्झनाका कुरासँग संवादको रुपमा प्रयोग हुन्थ्यो ।  

पहिलेको गीतमा चेलीबेटीका मर्मस्पर्षी भावना समेटिएको हुन्थ्यो, तर आजभोलि यस्तो गाउन छाडिएको छ । पुराना तिजका गीतमा पराईघर जाँदा उत्पन्न हुने विभिन्न जिम्मेवारी, तनाव र समस्या समेटिएको हुन्थ्यो जुन आजभोलि यी हराउँदै गएका छन् । तिजको गीतमा घटनाप्रधान र सिर्जनात्मक अभिब्यक्ति हुनुपर्ने मान्यता राखिए पनि यस्तो पाउन छाडिएको छ ।

सांगीतिक बजारमा निस्किएका तिजका गीत खर्चिलो र भड्किलो हुन थालेका छन् । सभ्य समाजलाई सन्देश दिने खालका तिजका गीत सांगीतिक बजारमा न्युन संख्यामा आउने गरेको छ । तिजका गीतहरु समयानुकूल परिवर्तन भइरहेका छन् ।

महिला अधिकारका कुरा

तिज पर्वमा गाउँको चुल्होदेखि तारे होटलको किचेनसम्म महिला अधिकारको कुराले स्थान जमाउन थालेको छ । राजनीतिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक जागरणले महिलाहरुले देशको हरेक तह तप्कामा अधिकारको खोजी गर्ने अवसर पनि तिज बनेको छ ।

तिजमा आयोजना गरिने दर खाने कार्यक्रमहरुमा धेरैजसो महिला अधिकारकर्मी, राजनीतिक दलका प्रतिनिधिहरुले चर्को भाषण गरेर अधिकार र अवसरका कुरा गर्ने गरेका छन् ।

उहिले तिज मनाउँदा उल्लास र उमंग कसरी बनाउने र धार्मिक तथा पौराणिक पक्षलाई कसरी पालना गर्ने भन्ने विषयले प्राथमिकता पाउँथ्यो । तर समयक्रमसँगै लैङ्गिक अर्थात महिला हिंसाका विरुद्ध आवाज सुनाउने अवसरका रुपमा पनि तिजलाई लिन थालिएको छ । यसबर्ष तिजलाई बलात्कार विरुद्धको अभियानका रुपमा मनाईदैछ ।

दर खुवाउने राजनीति

नेपालका सबै राजनीतिक पार्टीका महिला विभागहरु छन् । ती विभागले तीजमा दरखाने कार्यक्रम राख्ने बार्षिक कार्यतालिकामै समावेश गर्छन् । चन्दा उठाउँछन, टिकट विक्री गर्छन् र दरखाने कार्यक्रम आयोजना गर्छन् । वास्तवमा राजनीतिक दलहरुलाई तिज पर्व संगठनको गतिविधि गर्ने दरिलो प्लेटफर्म बनेको छ ।

राजनीतिक बहसको चौतारी जस्तै बन्न थालेको छ तिज । सामाजिक महत्व बोकेको यो पर्वलाई अहिले महिलाहरूको विचार र भावनामा परिवर्तन ल्याउने मात्र होइन संवेदना जागृत गराउने अवसरका रूपमा पनि लिन थालिएको छन् ।

भावना साटासाट तथा रमाइलो भेटघाटका रूपमा लिइने तिजलाई अब सामाजिक एवं राजनीतिक जागरण ल्याउने अवसरका रूपमा प्रयोग गर्ने क्रम बढेको छ ।  पीडा बिर्साउने वा चेली–माइतीबीच भेटघाट गराउने सांस्कृतिक पर्व तिजलाई राजनीतिक भाषण गर्ने थलोका रूपमा विकास गरिँदै लागिएकोमा कतिपय मानिसहरु खुसी नभए पनि धेरैले यसलाई राजनीतिक जागरणको अवसरका रूपमा हेरेका छन् ।

त्यतिमात्र नभएर राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक आदि अधिकारको वकालत गर्ने अवसरका रूपमा पनि तिजको सदुपयोग गरेको बताइरहेका छन् । तिजलाई धार्मिक तथा सांस्कृतिक मान्यता स्थापित गर्ने मात्र नभै राजनीतिक जागरण सिर्जना गर्ने अवसरका रूपमा लिइए पनि राजनीतिक अखडाका रुपमा बुझ्नेहरु पनि छन् ।